A comunidade científica alerta da preocupante contaminación dos chans galegos polo uso de antibióticos para gando

A presenza de contaminantes emerxentes como fitosanitarios e antibióticos de uso veterinario en xurros, lodos de depuradora e mesmo cultivos en zonas de gandaría intensiva do territorio galego converteuse nunha "crecente preocupación" para a comunidade científica especializada no estudo da saúde do chan.

A Unidade de Xestión Ambiental e Forestal Sustentable (Uxafores), concretamente un equipo de investigación do Departamento de Edafoloxía da Escola Politécnica Superior de Enxeñaría do Campus Terra de Lugo, en colaboración co Campus de Ourense e o CSIC de Santiago, leva anos estudando a presenza destes compostos nos chans da comunidade, avaliando o seu comportamento e desenvolvendo medidas de control para evitar o seu paso á cadea trófica.

Os resultados dun dos seus proxectos, financiado polo Ministerio de Ciencia e Innovación, revelaron a presenza dalgún antibiótico, ata cinco na mesma mostra, no 42% dos xurros examinados na área de estudo --as comarcas de agricultura e gandaría intensiva de Sarria (Lugo) e A Limia (Ourense)-- con maiores índices de concentración nos xurros de porcino que nos de vacún. "Ata o 80% das doses de antibióticos administradas ao gando son excretadas por ouriños e feces, acumulándose en lodos de depuradora, esterco e xurros que ao ser aplicados ao chan pasan ao medio natural. O 17% dos chans estudados tiña algún dos antibióticos e estaban presentes no 71% das pratenses e do millo e no 33% dos grans de trigo mostreados", desvela, en declaracións a Europa Press, Esperanza Álvarez, a catedrática e investigadora do Campus Terra que lidera o proxecto.

Aínda que a maioría dos chans galegos, precisa Álvarez, teñen "moita materia orgánica", "compoñentes de baixa cristalinidade" e unha "gran capacidade para reter contaminantes", a sobrefertilización e a produción gandeira de tipo intensivo elevan a ameaza de que os antibióticos terminen por contaminar os acuíferos e pasar á cadea trófica. "Unha produción moi intensiva, a nivel de consumo de antibióticos, é máis problemática. Hai máis enfermidades, necesítanse máis tratamentos e evidentemente xérase moito máis xurro", explica.

"No caso da contaminación por antibióticos como as tetraciclinas ou as sulfonamidas puidemos concluír que o maior problema está nos xurros de porcino e os chans que os reciben e que as sulfonamidas son menos retidas nos chans e por tanto poden pasar con maior facilidade ás augas", agrega despois.

Materiais residuais moi abundantes en Galicia como a cuncha de mexillón, a cinza de biomasa ou a cortiza de piñeiro, que contan, revela Esperanza Álvarez, cunha "elevada capacidade para reter estes contaminantes", poderían utilizarse para a "depuración de augas" e para "aumentar a capacidade de retención do chan".

O estudo da contaminación nos chans galegos provocada por antibióticos de consumo humano e veterinario e, máis recentemente, por antibióticos ionóforos --usados como anticoccidios en animais e cunha alta toxicidade para o humanos pero cuxa presencia nos cultivos non foi detectada-- completan esta liña de investigación de Uxafores.

O MARCO NORMATIVO

Este mesmo mes, o pleno do Parlamento Europeo daba luz verde, con 336 votos a favor, 242 en contra e 33 abstencións dos seus eurodeputados, a unha proposta da Comisión para a elaboración dunha Lei de Vixilancia do Chan na Unión Europea, o primeiro marco normativo específico sobre a materia orientado á investigación, avaliación e limpeza dos chans contaminados. Un proxecto de lei, que deberá sacar adiante o Parlamento xurdido das próximas eleccións europeas, que persegue o obxectivo de contar cuns chans saudables no ano 2050 e que obrigará aos países a monitorear e avaliar a saúde dos chans no seu propio territorio e a asumir os custos derivados dos labores de limpeza dos chans contaminados de conformidade co principio de "quen contamina paga".

Segundo datos da Comisión Europea, estímase que existen no territorio comunitario 2,8 millóns de chans potencialmente contaminados, aproximadamente o 60% deles como resultado da actividade mineira e industrial e algo máis do 30% relacionado co sector servizos. A futura Lei de Vixilancia do Chan esixirá a clasificación destes lugares e tamén a elaboración dunha lista pública de chans contaminados nun prazo de catro anos desde a entrada en vigor da directiva. Unha tarefa que se antolla ardua. E é que aínda que existen datos parciais sobre o estado de saúde do chan derivados de proxectos como os de Uxafores, en áreas de estudo focalizadas e concretas, a comunidade autónoma galega non dispón dunha declaración de chans contaminados nin dun rexistro de calidade do chan a pesar de que así o establece o marco normativo vixente.

A Lei 06/2021 de Residuos e Chans Contaminados de Galicia, en vigor desde o 17 de marzo de 2021, establece no seu artigo 61 que "o órgano da Comunidade Autónoma competente en materia de chans contaminados declarará e delimitará os chans contaminados". Tamén sinala, no artigo 71, a obrigación de levar a cabo un rexistro da calidade do chan de Galicia, así como de acompañar o devandito rexistro con "un sistema de información xeorreferenciada ou un mapa, de carácter público, que inclúa todos os datos relevantes relacionados coa declaración de chan contaminado".

"Actualmente non existe ningunha declaración de chan contaminado na Comunidade Autónoma de Galicia", apuntan escuetamente, tras ser consultados por Europa Press, desde a Consellería de Medio Ambiente e Cambio Climático. "Hai que facer unha monitorización en serio dos chans e a administración, polas actividades que están de alta, debería ter un rexistro dos puntos onde se pode chegar a producir unha contaminación e dedicar fondos a comprobar se a hai ou non", reflexiona, respecto da declaración, Ángeles Prieto, investigadora do CSIC.

QUEN CONTAMINA PAGA

Aínda que desde o inicio da regulación dos chans contaminados, na década dos 80, comezou a falarse sobre a responsabilidade dos actores contaminantes, a aplicación do principio de "quen contamina paga" --presente tanto no marco normativo galego como na futura lexislación europea-- expón algunhas lagoas, especialmente cando a contaminación se produce en chans non industriais. "A contaminación derivada da actividade industrial adoita estar máis focalizada, non é unha contaminación difusa como pode ser o caso doutros contaminantes en chans agrícolas que afectan a extensións máis amplas", matiza Ángeles Prieto.

Para a investigadora Esperanza Álvarez, levar á práctica a máxima de "quen contamina paga" nalgúns casos non resulta unha labor sinxela, particularmente cando se trata de contaminación difusa, polo que un "principio de solidariedade" entre Estados "para casos especiais" podería resultar, na súa opinión, interesante.

"Hai moita contaminación histórica. O principio de quen contamina paga está moi ben e parece moi xusto cando a contaminación está moi focalizada, pero no caso das actividades agrícolas quen paga?, cada persoa que bota o xurro ou quen sobrefertiliza?, como contabilizas o que esa persoa contribuíu a contaminar, por exemplo, un río?", reflexiona en voz alta. E conclúe: "O que ten que haber é un rexistro máis exhaustivo. Ten que haber máis datos dos que hai, fai falta máis investigación. A contaminación do chan hai que tomala como un problema grave porque afecta á saúde ambiental e humana".

Imaxe do acceso ás instalacións da Escola Politécnica Superior de Enxeñaría do Campus Terra de Lugo, base de operacións da Unidade de Xestión Ambiental e Forestal Sustentable (Uxafores), que estuda os chans contamiandos de Galicia. | Fonte: Europa Press